Historia i dziedzictwo kulturowe

Na terenie miasta Kasztela (Kaštela) odnajdujemy ślady wszystkich epok historycznych; tutaj polował praczłowiek ze starszej epoki kamiennej (Jaskinia Mujina na zachodnich stokach ze znaleziskami datowanymi na 45000 lat przed Chrystusem).

Z czasów iliryjskich pozostały liczne kamienne mogiły rozproszone po górze Kozjak.

Za czasów panowania Greków i Rzymian tereny te przeżywają gospodarczy i cywilizacyjny rozkwit, o czym świadczą pozostałości licznych antycznych willi i osiedli Siculi na dzisiejszym osiedlu Resnik.

W VII wieku Chorwaci osiedlili się na łagodnych stokach Kozjaka i założyli swoje osady, o czym świadczą starochorwackie kościółki - niemi świadkowie tamtych czasów.

Po otrzymaniu zgody wenecjańskich władz, trogirscy i spliccy możnowładcy oraz dostojnicy kościelni, wybudowali nad brzegami morza oraz na rafach, kasztele, mające chronić plonów i mieszkańców. Te ufortyfikowane pałace – kasztele, od strony lądu rzeczywiście wyglądały jak twierdze ze swoimi basztami, okopami, blankami, mostami zwodzonymi. Natomiast od strony morskiej budowane były w stylu renesansowych willi letniskowych, z szerokimi oknami i balkonami. Wokół tych kaszteli, mieszkańcy ze starych wiosek na stokach Kozjaka, znaleźli schronienie i bezpieczeństwo i zaczęli budować nowe ufortyfikowane osiedla.

Rolnictwo, uprawa oliwek i winorośli przez wieki były podstawowymi gałęziami gospodarki, podstawą potęgi ekonomicznej tych terenów, o czym świadczą wielkie kościoły z dzwonnicami (które zdobili znani artyści tamtych czasów), srebrne i złote dary dziękczynne, przechowywane w kościelnych skarbcach oraz stroje ludowe, które znane są ze swoich złoconych zdobień i haftów.

Wokół 16 kaszteli powstało siedem wsi: Kasztel Sztafilić (Kaštel Štafilić), Kasztel Nowy (Kaštel Novi), Kasztel Stary (Kaštel Stari), Kasztel Lukszić (Kaštel Lukšić), Kasztel Kambelovac (Kaštel Kambelovac), Kasztel Gomilica (Kaštel Gomilica) i Kasztel Sućurac (Kaštel Sućurac), które rozrastały się, rozwijały i w końcu połączyły w miasto Kasztela (Kaštela). Jednak po dziś dzień, zachowały w swoich starówkach autentyczną dalmatyńską architekturę, domy z zegarami słonecznymi, z galeriami, tzw. konobami – piwnicami, w których przechowywano między innymi beczki z winem oraz wąskie schodki i place.